Herakleitos vertaald door Paul Claes, of Het principe van de contradictie

In deze vertaling, waarin de Duistere filosoof een Heldere geworden is, schreef Paul Claes het volgende nawoord.

De zesde eeuw voor Christus was een vruchtbare tijd voor wijsgeren. De Chinees Lao Tse bewandelde het eenzame pad van Tao. De Indiër Siddharta Gautama ontsteeg de wereld van de waan in de glimlach van Boeddha. De Griek Herakleitos koos de dubbele weg van de dialectiek.

Volgens zijn tijdgenoot Parmenides was het Zijn een, onveranderlijk en ondeelbaar. Aangezien het Niet-zijn per definitie niet bestaat, zijn de veelheid en veranderlijkheid die wij waarnemen slechts schijn. Tegenover het statische Zijn stelde Herakleitos het dynamische Worden. De wereld is eeuwig in beweging, niets ligt vast, alles stroomt. Het Worden is de resultante van tegenstrijdige krachten die voortdurend in elkaar overgaan. De tegendelen die elkaar oproepen vormen een contradictorische eenheid.

Het Vuur is de grondmaterie van alles. Het onvatbare, beweeglijke en onbestendige element gaat door verdichting of verdunning over in andere elementen. Dat proces kent geen begin of einde, alleen eeuwige terugkeer.

Herakleitos noemde het principe van gelijkheid in verschil de 'logos'. Die waarheid is objectief, subjectief en absoluut: de regel die ten grondslag ligt aan alle verschijnselen, de ervaring die alle mensen onbewust delen en het inzicht dat hen wekt uit hun geestelijke slaap.

Aristoteles verwierp in zijn 'Metafysica' de dialectiek op grond van de logica: 'Het is onmogelijk dat hetzelfde terzelfdertijd het geval is en niet het geval is, zoals Herakleitos volgens sommigen zegt.' Wie correct wil redeneren, mag het principe van de niet-contradictie niet overtreden.

De vraag is of de werkelijkheid deze logica wel volgt. Is er ooit iets 'hetzelfde'? De wereld en wijzelf veranderen ieder ogenblik. De geest evolueert met het lichaam. Onze waarnemingen en waarheden worden bepaald door een flux van steeds wijzigende toestanden en wisselende standpunten.

De duisterheid van Herakleitos is een gevolg van deze dialectiek. Een beweeglijke wereld vraagt om een beweeglijke verwoording. Paradoxale formules moeten de werkelijkheid als nieuw en verwonderlijk voorstellen. Ieder raadsel is een bron van verwarring, verrassing en verlichting.

Antieke auteurs schreven Herakleitos een honderdtal fragmenten toe. Hermann Diels en Walther Kranz gaven ze uit in 1903. Ik maakte een nieuwe keuze, maar behield de oude nummering. De filosoof van de contradictie zou het niet anders hebben gewild.

P.C.

Bart Van der Straeten schreef voor de Knack website een tekst over deze bundel.