file:\\ druksel \ archief \ 2004 \ Karel Beunis

Karel Beunis, vormgever en typograaf, is vooral bekend omwille van zijn werk voor De Bezige Bij. Nochtans waren zijn activiteiten ruimer dan dat: hij heeft voor meerdere uitgeverijen gewerkt en de diversiteit van dat werk is meer dan verrassend. Op de tentoonstelling tijdens DRUKsel 2004 (en in de stadsbibliotheek van Gent) werd nochtans vooral nadruk gelegd op zijn werk voor De Bezige Bij.

Het werk (het oeuvre) van Karel Beunis (1933-1983) is verrassend omdat hij op een omgekeerde manier te werk ging. Eén van de stelregels voor vormgevers is dat ze ten dienste staan van dat ene boek van die bepaalde schrijver. Ze moeten de essentie van de inhoud op een duidelijke manier in de vormgeving kunnen communiceren. De vorm is de veruitwendiging van de inhoud. Op die manier kunnen conflicten ontstaan: de schrijver kan vinden dat de vormgever zijn werk onrecht heeft aangedaan, dat zijn werk niet of verkeerd begrepen werd. De vormgeving kan ook vloeken met de esthetische traditie waarin de schrijver zich wenst te tonen. Sommige schrijvers vinden dat de omslag het werk teveel determineert en daardoor tekort doet aan de verbeelding van de lezer. De vormgever daarentegen kan zich soms moeilijk schikken in de ondergeschikte rol die hij te spelen heeft. Hij meent dat het materiële meer aandacht verdient, dat het schermen met de ‘onzichtbare’ typografie en vormgeving al te dikwijls een dooddoener is om de vormgeving te verwaarlozen en nietszeggend te doen worden. Ook de lezer kan zich bedrogen voelen door de omslag, de vormgeving, de typografie , de omslagtekst.

Beunis ging op een heel eigen manier te werk: hij ontwierp een reeks omslagen en het is pas nadien dat hij er de ‘gepaste’ teksten bij zocht. Men zou kunnen menen dat dit bijzonder pretentieus was: de vormgever bepaalt hoe de boeken er uit zien zonder rekening te houden met de inhoud ervan. Maar achteraf gezien is dat een bijzonder gelukkige beslissing geweest. Beunis heeft immers de reeks boeken die hij voor De Bezige Bij ontworpen heeft op een hoger niveau gebracht. Door de boeken onder te brengen in een eenduidige vorm (duidelijk ontworpen door één hand) heeft hij elk boek van zijn individualiteit beroofd maar ondergebracht in een tijd, een denkrichting, een standpunt. En daardoor heeft hij voor elk boek een meerwaarde gecreëerd. Het individuele boek werd op die manier ondergebracht in een modernistisch discours. Want de beelden die Beunis maakte, blijken nu een brandpunt van die tijd te zijn. Soms zijn ze verwant aan ander abstract schilderwerk, waarbij zeker het werk van Meerbergen niet onvermeld mag blijven.

Karel Beunis werkte dus nog anders dan bijvoorbeeld bij de vormgeving van een reeks als Privé-domein. De vormgever Kees Kelfkens ontwierp hier weliswaar een sjabloon dat voor elk boek gebruikt kon worden maar het beeld dat ingevoegd wordt, is gemodelleerd naar de schrijver zelf (ofwel een portret van de schrijver ofwel een foto van een stad, een landschap). De reeks kreeg daardoor een homogene vormgeving (enkel het beeld en de kleur veranderden) maar elk boek bleef sterk gelieerd aan de schrijver van het boek: het portret van Nietzsche behoort tot ‘Ecce homo’ en niet tot het boek ‘De wereld deugt niet’.

De boeken van Beunis zijn onlosmakelijk verbonden met een bepaalde generatie schrijvers (en ook met de hoogtepunten van de uitgeverij De Bezige Bij). Dit komt omdat het beeld dat Beunis gecreëerd heeft het particuliere overstegen heeft: zijn beelden zijn tijdsbeelden geworden én bepalen nu het zicht dat wij hebben op die generatie schrijvers.

Karel Beunis behaalde in 1953 zijn diploma aan het Instituut voor Kunstnijverheid in Amsterdam. In 1954 begon hij te werken voor De Bezige Bij. Hij heeft een massa boeken ontworpen maar zijn belangrijkste creatie was de vormgeving van verschillende Nederlandse pocketseries. In 1956 lanceerde De Bezige Bij de reeks Literaire pockets, de naam zou overigens niet altijd gelijk blijven. Vanaf het begin waren ze het podium voor de Vijftigers en een catalogus van moderne buitenlandse literatuur. Deze reeks was de voorloper van de Literaire Reuzenpockets. Van sommige boeken bepaalde Beunis enkel het omslag of enkel de typografie, van een groot aantal beide. En zelfs van de boeken die hij niet volledig ontwierp, kunnen we zeggen dat ze op een volwaardige manier tot de reeksen behoorden. In de glorieperiode werden de boeken van Beunis bijna jaarlijks tot de best verzorgde boeken verkozen. Voor de typografie hield Beunis wel rekening met de individualiteit van het boek: deze is niet bij alle pockets gelijk.

In 1959 lanceerde De Bezige Bij de Literaire Reuzenpockets. Er is nog steeds controverse over het ontstaan hiervan: was het Harry Mulisch of iemand anders die met dit idee kwam? In ieder geval was op dat moment de paperback een moderne vorm. Jonge auteurs wilden zich afzetten tegen het gebonden boek met een harde omslag en een stofwikkel. Zij schreven boeken voor hun leeftijdsgenoten, mensen die zich afzetten tegen de ‘verbrande’ cultuur, tegen de huichelachtigheid en de op macht beluste generatie die de jeugd in een wereldoorlog had gestort. Vanaf nu werden de autoriteiten aan het wankelen gebracht. Ook het traditionele boek was een element in de machtsontplooiing: het stond model voor de degelijkheid, de braafheid, het verstikkende. De paperback werd het symbool voor het jonge, het rebelse, het vlotte.

Ondanks enkele plannen is aan het werk van Karel Beunis nooit een tentoonstelling of zelfs een monografie gewijd. Druksel hoopt met dit initiatief een aanzet te geven voor een alomvattende expositie en monografie waar niet alleen de boeken maar ook de schetsen, de contracten en de briefwisseling getoond zouden worden.

In het bovenstaande moet de naam Karel Beunis aangevuld worden met de naam J.Cursto. Immers, tijdens de voorbereiding van de tentoonstelling is gebleken dat de tekeningen van de omslagen niet door Beunis maar wel door J. Cursto gemaakt zijn. En Cursto was het pseudoniem van Jaap Jungcurt, een kunstenaar die nog steeds in Amsterdam leeft. De geschiedenis heeft haar rechten: Beunis was wel degelijk een typograaf maar het is Jungcurt die het gezicht van De Bezige Bij heeft vorm gegeven. In het tijdschrift De boekenwereld zal hierover in 2004 een artikel verschijnen.

Bibliografie:

° De buitenkant van Nederlandse pockets: De Bezige Bij & Karel Beunis / Sjaak Hubregtse
In: Boek en band: mededelingenblad voor handboekbinders. Amsterdam, vol. 4 (1988), nr. 3, p. 8-12

° Een vak vol boeken / Wim Schouten. – Amsterdam : De Bezige Bij, 1988

° De geschiedenis van De Bezige Bij 1942-1972 / Richter Roegholt. – Amsterdam : De Bezige Bij, 1972

° Gerezen wit / Reinold Kuipers
In: Het oog in ’t zeil, 1984, vol.1, nr. 3, p. 22-23
(ook verschenen in Gerezen wit: notities bij boekvormelijks en zo / Reinold Kuipers. – Amsterdam : Querido, 1990. – P. 32-37 maar de laatste zin van het artikel is hier weggevallen: “Ik hoop dat de tentoonstelling van Beunis’ werk, waarvoor bij De Bezige Bij een plan bestaat, kan doorgaan.” Het is niet doorgegaan.)

° Karel Beunis : catalogus 7
Nijmegen : Antiquariaat Verzameld Werk, 1988
Een poging om het werk van Karel Beunis te beschrijven. De nadruk ligt op het literaire werk -vooral De bezige bij. Maar zelfs deze lijst van 505 nummers is niet volledig.

° Het tomeloze talent in grafisch Nederland / Hub. Hubben
Amsterdam : De buitenkant, 2000

° Het uiterlijk behang: reeksen in de Nederlandse literatuur / Lisa Kuitert
Amsterdam : De bezige bij, 1997

° Geert Lubberhuizen, uitgever: het mysterie van de Van Miereveldstraat / Wim Wennekes
Amsterdam : Bas Lubberhuizen, 1994